LỜI NÓI ĐẦU

Trên hành trình trở về với nền văn hoá dân tộc ("quốc học"), trở về với tiếng việt, chúng ta gặp nhiều công trình nghiên cứu của nhiều người ngoại quốc đã đến Việt Nam – nói rõ hơn là của các giáo sĩ, linh mục Phương Tây. Các vị ấy, trước hết do nhu cầu truyền đạo mà đã để tâm và đã bỏ công nghiên cứu rất nhiều về tiếng Việt, về chữ Nôm, chữ Hán; rồi xây dựng nên những Từ điển có giá trị về nhiều mặt. Từ điển A.de.Rhodes (Rome, 1651), Từ điển J.S.Theurel (Ninh Phú, 1877), Từ điển J.F.M Génibrel (Tân Định, 1898), Dictionarium Annamitico – Latinum của J.L.Taberd (Serampore, 1838)…chính là những công trình như thế. Nghiên cứu tiếng Việt, văn hoá Việt mà bỏ qua những từ điển này cũng như bỏ qua kho từ vựng chữ Nôm Girolamo Maiorica và các tác giả, tác phẩm gắn với Kito giáo khác thì vừa phiến diện vừa thiệt thòi. Huống chi, những công trình này thực chất có nhiều công sức của người Việt. Các vị ấy đã cung cấp tư liệu, ý kiến tham gia làm sách (như trường hợp chủng sinh Philiphe Phan Văn Vinh (về sau được phong Linh mục) đối với từ điển Taberd). Vì thế, giọt máu hồng của dân tộc ta rơi vãi trên con đường đi tới. Cho nên Trung tâm Nghiên cứu Quốc học chủ trương in lại các tác phẩm này, nhằm bảo tồn và phát huy vốn cổ quý báu, phục vụ cho việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc, phục vụ cho việc nghiên cứu, việc tìm hiểu tiếng Việt, "thứ của cải vô cùng quý báu" của đất nước ta, nhân dân ta như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói.

Từ vị Annam – Latinh được in lần đầu năm 1838 ở nhà in của J. Marshnam, ở Serampore (Bengale). Theo "Ghi chú…"của Louis Malleret in kèm theo sau đây trong lần in này, thì tại Văn khố Chủng viện của Hội thừa sai hải ngoại (Séminaire des Missions Étrangeres), đường Du Bac ở Paris, có thủ bản của "Dictionarium Annamitico – Latium" do Giám mục Adran biên soạn. Ở cuối thủ bản, có viết: "Tác phẩm này khởi sự tháng chín năm 1772, được viết xong vào tháng 6 năm sau đó". Ở mặt sau tờ bìa, có một ghi chú khác do M. Boiret viết như sau: "Tự vị Annam – Latinh. Tác giả MRD Phêroo Joseph Georges Pigneaux, người Pháp xuất thân từ Chủng viện Hội thừa sai Hải ngoại Paris, Giám mục Adran. Đại diện Tông toà ở Cochinchine, Cambodia và Siam, qua đời ngày 9 tháng 10 năm 1799" (Arch. M.E.Paris.Vol.1060).

Cũng theo L. Malleret, "theo M.G.Taboulet, thủ bản của "Dictionarium Annamitico – Latium chỉ là một bản sao chép lại, bản gốc đã bị mất trong một trận hoả hoạn ở chủng viện giáo phận, mà Đức Giám mục đã cho chuyển dời về miền Cà Mau. Bản văn của Hội Truyền giáo Hải ngoại mang niên đại là năm 1772. Về sau, cũng theo tác giả trên, Giám mục Taberd đã soạn lại tác phẩm, với những ghi chú do vị tiền nhiệm khả kính để lại, và chính thành quả của công việc làm này đã được xuất bản ở nhà in của J.Marshnam, ở Serampore, năm 1838 (…). Khi so sánh với thủ bản gốc của quyển thứ nhất thì thấy rằng (Giám mục Taberd) thay đổi rất ít so với tác phẩm nguyên thuỷ".

Như vậy, để khảo cứu văn bản học tường tận hơn nữa, chúng ta phải đến Thư viện của Hội thừa sai Hải ngoại Paris để làm một đối chiếu, xác minh. Dù sao, những thông tin sơ bộ mà chúng ta có được là quý giá và đáng tin cậy. Việc trước mắt là phải in lại cuốn Từ điển trên, sau gần hai thế kỷ. Có một câu thành ngữ Latinh nói rằng: "Mỗi cuốn sách có một số phận riêng của mình". Liên hệ câu đó vào cuốn Từ điển này, càng thấy đúng.

Vậy là mấy năm nay chúng tôi đã tìm cách in lại cuốn Từ điển này. Nhưng tìm được bản gốc đáng tin cậy là việc không dễ dàng. Sau nhiều lần tìm kiếm ở các hiệu sách cũ để mua lại, hay tìm ở các tư gia, chúng tôi đều thấy những cuốn quá cũ, mất đầu mất đuôi. Trong khi đó, khó mà sắp lại chữ Nôm, nhất là sắp lại tiếng Latinh là thứ tiếng mà chúng tôi không rành. Để chụp lại, cần có một bản in còn tốt. May mắn là chúng tôi được "quí nhân phò trợ". Người đó là cụ Phan Lạc Tư Chi, một người yêu cổ học và có nhiều sách quí hiếm, đã mang đến biếu cho Trung tâm chúng tôi bản gốc cuốn Từ điển. Nhưng rồi, chúng tôi phát hiện bản này còn thiếu phần đầu với những dẫn giải bằng tiếng Latinh. Ông Nguyễn Đức Quí, một nhà Nôm học ở Hoa Kỳ (qua ông Nguyễn Quảng Tuân, Uỷ viên Hội đồng Khoa học Trung tâm) đã hết sức nhiệt tình liên lạc với nhiều bạn bè của ông ở Hoa Kỳ và Pháp để giúp cho việc tìm ra phần ấy, cũng như phần Ghi chú của L. Malleret (mà nguyên văn in trên Journal Asiatique, 3e serie, IX, 1940). Các ông TS Trần Văn Toàn (Paris), TS Phan Đình Cho (Washington D.C) cũng giúp rất nhiều ý kiến trong việc in lại. Ông Mai Bá Triều, cư trú tại Bỉ, mang về biếu tấm bản đồ "Annam đại quốc hoạ đồ" mà bản gốc của chúng tôi không có. Nhân đây, chúng tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành về sự nhiệt tình của tất cả quý vị. Chúng tôi cũng in ở phần cuối sách, bài viết của GS. Trần Văn Toàn bên cạnh bài của L. Malleret do ông Nguyễn Đức Quí dịch, để các bạn rộng đường tham khảo. Chúng tôi xin cảm ơn "Quĩ Nôm" (Nôm Preservation Foundation) (do GS J. Balaban và TS Ngô Thanh Nhàn ở Hoa Kỳ chủ trương) đã đặt mua trước 200 cuốn, lần in này, tạo điều kiện thuận lợi cho chúng tôi trong việc xuất bản.

Cuốn Từ điển Anamitico – Latium này có một vị trí và một giá trị đặc biệt trong nền văn hoá nước nhà, đặc biệt là trong việc nghiên cứu, tìm hiểu kho tàng tiếng Việt, trong đó có nhiều từ ngữ cổ, được ghi lại bằng tiếng Việt và chữ Nôm (phần ghi chú bằng tiếng Latinh cũng rất quí, nhưng ít thông dụng). Ngày nay, chúng ta đi vào lịch sử tiếng Việt, lịch sử Ngữ âm – từ vựng – ngữ pháp tiếng Việt qua những biến thiên, va đập, ảnh hưởng, phát triển và biến đổi…chúng ta vui mừng nhận thấy nó đã được nhân dân, được các nhà văn, các nhà bác học…rèn giũa để nó trở thành một thứ tiếng giàu đẹp, phong phú, diễn tả được mọi ý tưởng…Nhưng công việc bảo vệ và phát triển tiếng Việt, làm cho nó không bị pha tạp, biến chất… mà càng ngày càng giàu đẹp, trong sáng, cần đến sự nghiên cứu ở tầm xa, tầm cao, trong đó có việc kế thừa những thành quả của quá khứ. Từ điển này được biên soạn cuối thế kỉ thứ 18 (1772-1773), xuất bản đầu thế kỷ 19 (1838), đến nay cơ hồ tuyệt bản, đã ghi lại biết bao từ ngữ tiếng Việt thời đó để chúng ta nghiền ngẫm, đối chiếu. Đồng thời, cái quí giá là những chữ Nôm được ghi lại thời ấy, có một giá trị vô cùng quí về nhiều mặt (không chỉ thu hẹp trong lịch sử phát triển chữ Nôm, mà còn cho ta những hiểu biết về ngữ âm, từ vựng cổ). Đây là một kho tàng quí báu của quá khứ, của lịch sử. Khi những nhà nghiên cứu, những người yêu tiếng Việt và những người muốn tìm hiểu tiếng Việt trong cội nguồn có cuốn Từ điển này trong tay, chắc chắn các vị sẽ phát huy được hết tác dụng và giá trị của nó. Xin trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc.

Mai Quốc Liên
GSTS VĂN HỌC
Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Quốc học